💎 تلمیح چیست
(Indicating)
در لغت «سبک نگریستن» و «به گوشه‌ی چشم اشاره کردن» است و در فن بدیع عبارت از این است که نویسنده یا شاعر برای اثبات سخن خود به آیه‌یی، حدیثی یا قصه‌ایی یا مثلی یا شعری مشهور و معروف اشاره کند و یا اینکه از اصطلاحات علوم استفاده کند بی‌آنکه صریحاً متذکر استفاده‌ی خود باشد.
مانند این ابیات از فـردوسی:
بیارای خوان و بپیمای جام
ز تیمار گیتی مبر هیچ نام
اگـر چـرخ گردان کشـد زیـن تـو
سرانجام خشت است بالین تو
دلت را به تیمار چندین مبند
بس ایمن مشو بر سپهر بلند
همه مرگ را ایم پیر و جوان
به گیتی نماند کسی جاودان
که تلمیح به آیهی «اَیْنَمٰا تَکوُنُوا یُدْرِکْکُمُ المَوْتُ وَلَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدةٍ»
هر کجا که باشید مرگ شما را دریابد و گرچه در کاخ‌های استوار برکشیده باشید (نساء آیه ۷۸) و آیات دیگر.
چو ایران نباشد تن من مباد
بدین بوم‌وبر زنده یک تن مباد
ز بهر بر و بوم و فرزند خویش
زن و کودک خرد و پیوند خویش
همه سربه‌سر تن به کشتن دهیم
از آن به که کشور به دشمن دهیم
تلمیح به حدیث و صحیح و معروف «حُبُّ الوَطَنِ مِنَ الایمانِ» است یعنی دوست داشتن زادبوم از ایمان است.
تو پنداری که بدگو رفت و جان برد
حـسـابش با کـرام‌الکـاتبین است
تلمیح به آیات «وَ اِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَــٰافِظیْن. کِراماً کاتِبین» است.
یعنی و بی‌گمان شما را نگاهبانانی هستند که نویسندگانی بزرگوارند.
و منظور از آیه این است که: شما هر کار می‌خواهید، بکنید چه بر شما نگاهبانانی هستند از فرشتگان که اعمالتان را به دقت می‌نویسند و نگاه می‌دارند و این نویسندگان گرامی‌اند و مقرب درگاه خدای‌تعالی هستند و در کارشان فزونی و کاستی نیست.
اما بهترین تلمیح آن است که ذهن شاعر و نویسنده تنها تأثری از آیه یا حدیث پذیرفته باشد نه اینکه آن آیات یا احادیث را عیناً از عربی به فارسی درآورد و نام تلمیح بر آن بنهد.
شاید یکی از بهترین مثال‌های این معنی، ابیاتی است که از فـردوسی بیان شد.
سعدی هم از چنین ویژگی برخوردار است.
بـوی پـیـراهـن گـم‌گـشتهٔ خـود مـی‌شـنوم
گر بگویم همه گویند ضلالی است قدیم
تلمیح به آیات ۹۴-۹۵ از سوره یوسف است.
عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه‌سرشت
که گـنــاه دگـران بـر تــو نـخـواهـند نـوشــت
تلمیح به آیهی «وَلٰا تَکْسِبُ کُلُّ نَفْسٍ اِلّا عَلَیْهَمــٰا وَلٰا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرَیٰ .. و هیچ نفسی جز برای خودش کسب نمی‌کند و هیچ گناه‌کاری گناه دیگری را به گردن نمی‌گیرد» (انعام آیه ۱۶۴).
و «وَاتَّقوا یَوْماً لا تَجْزیٖ نَفْسٍ شیئاً وَ لٰا یُقْبَلُ منها شَفاعةٌ .. » (بقره آیه ۴۸)
و بپرهیزید از سختی‌های روزی که کسی برای کسی در چیزی سودمند نباشد و شفاعتی از او پذیرفته نیاید و هیچ عوضی هم از او پذیرفته نشود ..
و تلمیح به آیه «یا ایُّها الّذینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ اَنْفُسَکُمْ، لٰا یَضُرُّکم مَنْ ضَلّ اِذاهْتَدَیْتُمْ، اِلَی‌اللهِ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّکُمْ بِمـــٰا کُنْتُمْ تَعْمَلوُن» (مائده آیه ۱۰۵)
ای کسانی که ایمان آورده‌اید برشماست اصلاح نفوس خودتان چون اگر هدایت یافته باشید، گمراهی دیگران زیانتان نمی‌رساند.
بازگشت همه‌ی شما به سوی خداست و او شما را به آنچه می‌کردید آگاه می‌کند.
✍ «برگرفته از کتاب تأثیر قرآن
و حدیث در ادبیات فارسی»
علوم و فنون ادبی نورمحمدی
#آموزش
