خط

💎 هوشیار و گوشدار

🔸در خط بسیار پیش می‌آید که صورت نوشتاری واژه با صورتی که تلفظ می‌شود همخوانی ندارد، مثلاً «خواهر» و «خوش» نوشته می‌شود و «خاهر» و «خُش» تلفظ می‌شود. این امر را «املای تاریخی» می‌نامند.

🔸املای تاریخی صورت کهن تلفظ واژه را نشان می‌دهد. این‌گونه املا شاید برای نوآموزان و آموزگاران زبان کمی ناخوشایند باشد، اما برای زبان‌شناسان تاریخی و ریشه‌شناسان دلیل‌ها و دلالت‌های راهگشایی دارد.

🔸املای تاریخی مختص زبان فارسی نیست. برای نمونه، می‌بینم که در زبان فرانسوی یا انگلیسی کلمات به گونه‌ای نوشته می‌شوند و به گونهٔ دیگری تلفظ می‌شوند. اما زبان ترکی استانبولی، به‌دلیل تازگی خط، با مسئلهٔ املای تاریخی مواجههٔ جدی پیدا نکرده، چون واژه‌ها همان‌گونه که نوشته می‌شوند تلفظ می‌شوند.

🔸در فارسی میانه یا پهلوی، واژهٔ ōšyār (هوشیار) به‌شکل wšd’l’ (یعنی هوشدار) نوشته شده است. گویی که «هوشدار» نوشته می‌شود ولی «هوشیار» خوانده می‌شود. در اینجا با املای تاریخی مواجهیم و درمی‌یابیم که «یار» در هوشیار ارتباطی به «یاری و یاوری کردن» ندارد، بلکه صورت تحول‌یافتهٔ «دار» است.

🔸این تحول در واژه‌های دیگری نیز دیده می‌شود:

آبدار ← آبیار

دامدار ← دامیار

دهدار ← دهیار

شهردار ← شهریار

🔸باید توجه داشته باشیم که در فارسی نو معمولاً هر دو صورت به کار می‌روند در دو معنای مختلف، یعنی مثلاً «دهدار» و «دهیار» در فارسی در دو معنای متفاوت به کار می‌روند (هم‌زمانی)، هرچند که دومی صورت تحول‌یافتهٔ اولی است (درزمانی).

🔸جزء اول این واژه، یعنی «هوش»، طبق یک احتمال، از «گوش» مشتق شده است. درواقع کسی که گوش دارد، یا گوشدار است، صاحب هوش و هوشداری و هوشیاری هم هست. به قول مولانا،

آدمی فربه شود از راه گوش

جانور فربه شود از حلق و نوش

همچنین در جای دیگر می‌گوید:

محرم این هوش جز بی‌هوش نیست

مر زبان را مشتری جز گوش نیست

#واژه‌شناسی #ریشه‌شناسی #املای_تاریخی

#آموزش